De wetenschapper, de monnik en de filosoof

Leven en werk van David Bohm, geniaal wetenschapper, spirituele zoeker en ecologisch activist

Quantumfysicus David Bohm en de Dalai Lama op een conferentie in het Stedelijk Museum te Amsterdam, 1990

“Als we nieuwe concepten willen ontwikkelen, moeten we als kinderen zijn, die concepten vanaf nul vormen. We moeten niet vertrouwen op de concepten die ons zijn aangeleerd.”

David Bohm, quantum fysicus

"Voor een Mahayana-boeddhist is er een onmiskenbare resonantie tussen het begrip leegte en de nieuwe fysica.”

Dalai Lama XIV, Het universum in een enkel atoom: De convergentie van wetenschap en spiritualiteit

De audio versie van deze blog post

In deze aflevering van oude wijsheid en nieuwe verhalen voor moeilijke tijden, een wat langere post over een geniaal wetenschapper, fijngevoelig spiritueel zoeker, scherpzinnig filosoof en mooie mens David Bohm.

Met op het einde heel wat film materiaal, genoeg om Netflix een tijdje aan de kant te laten.

Hier volgt allereerst een voorproef van de films, en indien je niet veel zin of tijd hebt om te lezen, kun je ervoor opteren om eerst deze film te bekijken. Hierin zit veel vervat van waar deze blogpost over gaat. Het is ook een erg mooie documentaire over een fascinerend mens: David Bohm. Het is volgens The New York Times ook “de belangrijkste film sinds An Inconvenient Truth”

Op het einde van deze post deel ik de link nogmaals. Enjoy! (Noot: je kan ondertitels en automatisch gegeneerde vertaling naar Nederlands selecteren via de instellingen aan de onderkant van de videospeler).

Film 'Infinite Potential' - The Life and Ideas of David Bohm (2020)

David Bohm

Eén van mijn eerste kennismakingen met quantumfysica was het lezen van het boek ‘Wholeness and The Implicate Order’ (1980) van quantumfysicus David Bohm, nu alweer een decennium of twee geleden. Het was niet de eerste keer dat ik informatie kreeg die erop wees dat ons beeld van de wereld achterhaald is, maar het was de eerste keer dat ik ook kennismaakte met een concreet nieuw voorstel voor wereldbeeld of model van het universum.

David Bohm (1917–1992) was één van de meest vooraanstaande wetenschappers van de 20ste eeuw. Einstein beschouwde hem als zijn ‘spirituele zoon’, en hoewel Bohm niet de bekendheid van Einstein geniet, hoort hij in dat ‘klassement’ van buitengewoon briljante geesten die in de 20ste eeuw de nieuwe wetenschap hebben vormgegeven. In het boek ‘Wholeness and The Implicate Order’ vind je de belangrijkste ideeën van Bohm terug, en met name zijn stelling dat de zichtbare ‘werkelijkheid’, en alles wat we daarin aantreffen (electronen, protonen, fotonen, maar ook moleculen, cellen, planten, dieren, ecosystemen, planeten, melkwegstelsels,...) emanaties zijn vanuit een onderliggend veld van informatie, dat Bohm de ‘Implicate Order’ noemde. De zichtbare wereld die wij ervaren als een stabiele wereld met een bepaalde mate van voorspelbaarheid en dat wat we ‘natuurwetten’ noemen, noemde Bohm de ‘Explicate Order’. Alles wat bestaat, is één en ondeelbaar met alles verbonden doorheen de onderliggende ‘Implicate Order’.

Dat lijkt op het eerste zicht sterk op het bekende model van Plato: de wereld als een afspiegeling van een ‘hogere werkelijkheid’, de metafoor van de grot. Maar er zijn belangrijke verschillen: in Bohm’s visie is de zichtbare werkelijkheid niet enkel een passieve projectie, maar vindt er een wisselwerking plaats tussen Implicate Order en Explicate Order, tussen de werkelijkheid die wij beleven en het onderliggende veld van in-formatie. Informatie over wat ‘hier’ gebeurt, vindt de weg terug naar het onderliggende veld, wordt ‘ingevouwen’ in de Implicate Order. In dat onderliggende veld bevindt zich alle informatie en zijn alle ‘dingen’ en gebeurtenissen met elkaar verbonden.

Eén van de vele brieven van Albert Einstein aan David Bohm (bron: https://www.researchgate.net/figure/One-of-many-letters-of-support-from-Albert-Einstein-to-David-Bohm_fig3_338585210 )

Deze visie, die radicaal verschilde van die van andere vooraanstaande fysici en aanvankelijk dan ook op heel veel weerstand stuitte, klopt evenwel met de wiskunde en met de concrete waarnemingen in experimenten, en biedt ook een verklaring voor verbijsterende fenomenen als ‘quantum-entanglement’, oftewel het verbonden zijn van zowel elementaire deeltjes als complexere systemen en zelfs organismen schijnbaar buiten de tijd-ruimte causaliteit om. En ook: aangezien we op geen enkele manier ‘materie’ aantreffen in de wereld, en wat we als werkelijkheid beschouwen bij nader toezien enkel bestaat uit informatie, energie, patronen en relaties (die bovendien niet echt bestaan zonder dat er een waarneming plaatsvindt) volgt dat we kunnen stellen dat de zichtbare werkelijkheid fundamenteel een soort illusie is, meer een gedachten-proces dan een ‘ding’. En volgt dat wij als bewuste waarnemers een ondeelbare eenheid vormen met die ‘werkelijkheid’, en er òòk een vorm en expressie van zijn, eerder dan een soort geïsoleerde buitenstaander die de dingen ‘objectief’ van buitenaf waarneemt. Bewustzijn wordt aldus, eerder dan een soort ‘bijverschijnsel’ van elektrochemische processen in de hersenen, een fundamenteel aspect van de ‘werkelijkheid’, fundamenteler eigenlijk dan het idee van ‘materie’ zelf.

Bohm was niet de enige die ideeën ontwikkelde in deze richting, en zijn werk wordt ook verdergezet door heel wat andere quantumfysici, onderzoekers in andere wetenschapsdomeinen en filosofen, die op hun beurt weer nieuwe dimensies verkennen in dit domein. Maar hij was één van de grote zieners die de implicaties van quantumfysica ten gronde doordachten en een wereldbeeld probeerden formuleren dat gebaseerd op deze nieuwe inzichten zou kunnen leiden tot nieuwe en betere manieren om de menselijke aanwezigheid op deze planeet in evenwicht te brengen met de ecosystemen waar die deel van uitmaakt. Zijn buitengewone intellect gekoppeld aan zijn diepmenselijke hartelijkheid, bescheidenheid en empathie, maakte van hem meer dan een wetenschappelijk genie: hij was ook een boodschapper, een activist, een onzelfzuchtige zoeker naar een mogelijke weg vooruit voor de mensheid.

Op de website Infinite Potential vind je meer informatie over David Bohm, en over de gelijknamige documentaire die Paul Howard maakte over zijn leven en ideeën. Je kan de film ook op deze site gratis bekijken na eenvoudige registratie op de site. Je vind er ook meer informatie, interviews, en projecten die de visie van David Bohm verder helpen verspreiden. Dit is de film aan het begin van deze post, en je kan hem ook bekijken verderop in het gedeelte met de filmfragmenten, omdat ik ook van mening ben dat deze film voor zoveel mogelijk mensen beschikbaar zou moeten zijn.

De wetenschapper en de monnik

Als je nader kennismaakt met de bevindingen van quantumfysica, wordt er gaandeweg iets heel bijzonders duidelijk: er blijken héél sterke overeenkomsten te bestaan tussen het beeld van de wereld zoals dat naar voren komt in quantumfysica en het wereldbeeld van de belangrijkste strekkingen van Oosterse filosofie en religie, met name Mahayana- en ZenBoeddhisme, Taoisme en Hindoeïsme. (Noot: noch Boeddhisme, noch Hindoeïsme, noch Taoisme zijn eigenlijk ‘religie’ of ‘filosofie’ zoals we dat in de westerse zin definiëren, maar ik gebruik die termen nu even gemakshalve). Die frappante overeenkomsten zijn overigens uitvoerig beschreven door een ander quantumfysicus, Fritjof Capra, in het fascinerende boek ‘De Tao van Fysica’, (1975) en door Gary Zukav in ‘The Dancing Wu Li Masters’ (1979) - boek waarvoor David Bohm trouwens nog een lovende inleiding schreef. Ook de grondleggers van quantumfysica waren zich reeds bewust van deze parallellen en hun werk werd daadwerkelijk beïnvloed door Oosterse filosofie. Werner Heisenberg bezocht Rabindranath Tagore in India en had vele gesprekken met hem over Indische filosofie, en deze gesprekken hielpen hem om in te zien dat zijn baanbrekende ideeën in fysica zo gek nog niet waren en een basis hadden in millennia oude menselijke intuïties. Niels Bohr, een andere pionier in quantumfysica, had een gelijkaardige ervaring toen hij China bezocht.

En hier is dan de reden waarom ik het uitgebreid heb over quantumfysica in een reeks blogposts die gewijd ging zijn aan ‘oud nieuws’, oftewel oude wijsheid voor moeilijke tijden.

Wat quantumfysica ons vertelt, is niet alleen begrijpelijk voor de doorsnee Mahayana of Zen Boeddhist, of Hindoe, maar zelfs vanzelfsprekend. De wereld als een soort illusie of gedachte, de leegte als wezenlijk kenmerk van wat we waarnemen, proces en verbondenheid als de wezenlijke aard van alles, het zou zo uit de oudste geschriften van Boeddhisme, Hindoeisme of Taoisme kunnen komen.

Vandaar is het niet verwonderlijk dat David Bohm een intens contact ontwikkelde met spirituele leiders als de Dalai Lama en filosoof Jiddhu Krishnamurti (1895-1986). Met beide onderhield hij een leven lang een warme vriendschap, en ontwikkelde hij verdere ideeën vanuit de verwantschap tussen quantumfysica en aspecten van Boeddhisme, Taoisme en Hindoeisme. De Dalai Lama was erg geïnteresseerd in fysica en noemde David Bohm zijn ‘wetenschapsguru’. Gedurende hun vele ontmoetingen en gesprekken fungeerde Bohm een beetje als de ‘privé-leraar’ wetenschappen voor de Dalai Lama, die gretig leerde over fysica, biologie, kosmologie en psychologie.

David Bohm en de Dalai Lama.

De Dalai Lama zei het volgende over hun langdurige vriendschap: "Omdat ik geen wiskundige achtergrond heb, was het geen gemakkelijke taak om mij moderne natuurkunde te leren, met name esoterische onderwerpen als de relativiteitstheorie. Als ik denk aan Bohm's geduld, zijn zachte stem en zachte manier, en de zorg waarmee hij ervoor zorgde dat ik zijn uitleg volgde, mis ik hem heel erg.”

De praktijk van meditatie, die zo belangrijk is in het Boeddhisme, wordt door boeddhisten overigens ook beschouwd als een vorm van empirische wetenschap: een onderzoek naar de aard van het menselijke bewustzijn. Dat aspect van het Boeddhisme wordt uitvoerig uiteengezet in het schitterende boek ‘De monnik en de filosoof’, het relaas van een dialoog tussen Matthieu Ricard en diens vader Jean-François Revel (1924-2006). Matthieu Ricard was aanvankelijk een wetenschapper met een doctoraat in moleculaire genetica, maar besloot zijn wetenschappelijke carriėre stop te zetten en Boeddhistisch monnik te worden. Bovengenoemd boek is een neerslag van de dialogen die Matthieu had met zijn vader Jean-Francois Revel, bekend Frans filosoof, auteur en journalist. Matthieu licht de empirische, wetenschappelijke kant van de praktijk van meditatie toe, die niet evident is voor zijn vader als klassiek geschoold filosoof. Een buitengewoon boeiende dialoog voor ieder die geïnteresseerd is in de verwantschap tussen wetenschap en Oosterse filosofie.

Maar in essentie kan het Boeddhisme beschouwd worden als een vorm van empirisch onderzoek naar de aard en werking van het bewustzijn (eerder dan als een religie), en dat is wat ook David Bohm interesseerde, aangezien hij ten volle besefte dat we, als we de werkelijkheid willen begrijpen, we het bewustzijn dat die werkelijkheid wil begrijpen moeten beschouwen als één en ondeelbaar onderdeel van die werkelijkheid.

De wetenschapper en de filosoof

Naast de lange vriendschap en uitwisseling van ideeën met de Dalai Lama, onderhield David Bohm een nog intenser contact, vriendschap en dialoog met filosoof Jiddu Krishnamurti (1895-1986).

Tussen 1965 en 1984 hielden ze meer dan 30 lange gesprekken die opgenomen werden. In deze gesprekken vond er een intense uitwisseling van ideeën plaats over het bestaan, het universum, tijd, ruimte, bewustzijn, de problemen die een beperkt menselijk bewustzijn veroorzaakt, en de mogelijkheden om tot een ruimere en hogere vorm van bewustzijn te komen om een betere wereld mogelijk te maken. De intelligentie en menselijke gevoeligheid en empathie van fysicus David Bohm, en de diepe aandacht en het compromisloze door-denken van Krishnamurti leidden tot heel uitzonderlijke gedachten-oefeningen, die allerminst vrijblijvend waren. Want Bohm en Krishnamurti beseften dat alles op het spel staat: als we onze wereld willen redden en onze kinderen een toekomst willen bieden, moeten we alles herdenken, en een volledig nieuw perspectief vinden om het universum en ons bestaan op een geheel andere manier te benaderen en te beleven dan we nu doen. Op de website 'The Bohm-Krishnamurti Project' vind je meer info over de decennia lange dialoog tussen Bohm en Krishnamurti.

Jiddu Krishnamurti en David Bohm. Photograph by Mark Edwards. Copyright © Krishnamurti Foundation Trust Ltd

Krishnamurti maakte eerst als jongeling deel uit van de Theosofische vereniging in Indië, en was als ‘uitverkorene’ voorbestemd om daar een hoge positie in te nemen, maar hij distantieerde zich van de vereniging en het Theosofische gedachtengoed. Na enkele intense mystieke ervaringen, ging hij zijn eigen weg en ontwikkelde een eigen filosofie die beïnvloed was door het ruimere gedachtengoed van Hindoeïsme en Boeddhisme, maar er los van stond. In zijn filosofie legde hij veel nadruk op het feit dat ieder voor zichzelf tot inzicht moet komen, en dat geen enkele religie of guru voor die verlichting kan zorgen. Hij zag de verlichting als potentieel aanwezig in elk menselijk bewustzijn, zoals in de traditie van Zen Boeddhisme ook wordt benadrukt. Hij stelde:

"Vrij zijn van alle gezag, van jezelf en van een ander, is alles van gisteren vergeten, zodat je geest altijd fris is, altijd jong, onschuldig, vol kracht en passie. Alleen in die toestand kan men leren en waarnemen. En daarvoor is een groot bewustzijn nodig, daadwerkelijk bewustzijn van wat zich in jezelf afspeelt, zonder het te corrigeren of te vertellen wat het wel of niet moet zijn, want op het moment dat je het corrigeert heb je een andere autoriteit, een censor, ingesteld."

David Bohm zei ooit hetzelfde met andere woorden: “Als we nieuwe concepten willen ontwikkelen, moeten we als kinderen zijn, die concepten vanaf nul vormen. We moeten niet vertrouwen op de concepten die ons zijn aangeleerd.”

Bohm en Krishnamurti waren beide erg geïnteresseerd in bewustzijn en de aard van de menselijke geest. En beide zagen dat het fundamentele probleem waarmee de mensheid zich geconfronteerd ziet, zich in het bewustzijn en het denken bevindt, of liever de beperkingen daarvan in onze huidige fase van ontwikkeling.

In de woorden van Krishnamurti:

"Het denken kan geen enkel menselijk probleem oplossen, want het denken zelf is het probleem. Het einde van kennis is het begin van wijsheid. Wijsheid is niet van de tijd, het is niet de voortzetting van ervaring, kennis. Het leven in de tijd is verwarring en ellende; maar wanneer dat wat is het tijdloze is, is er gelukzaligheid."

Jiddu Krishnamurti (Source: Commentaries on Living Series I Chapter 83 `Time’)

In de woorden van David Bohm:

"Nu zeg ik dat dit systeem [van denken] een fout bevat - een 'systematische fout'. Het is geen fout hier of daar, maar het is een fout die in het hele systeem zit. Kun je je dat voorstellen? Het is overal en nergens. Je kunt zeggen: "Ik zie hier een probleem, dus ik zal mijn gedachten op dit probleem richten". Maar "mijn" gedachte maakt deel uit van het systeem. Het heeft dezelfde fout als de fout waar ik naar probeer te kijken, of een soortgelijke fout. We hebben deze systeemfout; en je kunt zien dat dit de oorzaak is van al die problemen in de wereld - zoals de problemen die de versplintering van de naties heeft opgeleverd. We zeggen: "Hier is een fout. Er is iets misgegaan”. Maar bij de aanpak ervan gebruiken we hetzelfde soort fragmentarische denken dat het probleem heeft voortgebracht, alleen een iets andere versie ervan; daarom helpt het niet, en maakt het de dingen misschien erger."

David Bohm (Source: Thought as a System, a book that transcribes a seminar held in Ojai, California from November 31 to December 2, 1990)

Bovenstaand citaat is Bohm’s versie van Einsteins dictum dat “geen enkel probleem kan opgelost worden vanuit het bewustzijn dat dat probleem heeft gecreëerd”.

De vele dialogen tussen Bohm en Krishnamurti vonden hun neerslag in uren film en ook in boekvorm. Zo werden 13 dialogen die in 1980 plaatsvonden onder de titel ‘The Ending of Time” gebundeld in het gelijknamige boek. Toen ik in de winter van 2017 een residentie deed in het afgelegen kunstcentrum Krakeslottet op een afgelegen eiland in Noord- Noorwegen, was dat boek één van de vele in mijn bagage. Ik was het merendeel van de tijd alleen in dit geïsoleerde en ondergesneeuwde oude gebouw, dat een eeuw geleden half op palen boven de zee was gebouwd als visserijbasis. Het was winter, en het stormde dan ook vaak. Het lezen van de bijzonder intense dialogen tussen David Bohm en Krishnamurti terwijl sneeuwstormen het gebouw deden daveren in de poolnachten, was een bijzondere ervaring, om het zacht uit te drukken. Het was een glimp van andere vormen van bewustzijn, temidden die prachtige en ook woeste natuur, waar we terug mee in balans moeten komen. Als we niet een nieuwe manier van leven vinden als deel van die natuur, ziet het er niet goed uit voor ons.

In de woorden van Krishnamurti:

“Als je het contact met de natuur verliest, verlies je het contact met de mensheid.

Als er geen relatie is met de natuur dan word je een moordenaar;

dan dood je zeehonden, walvissen, dolfijnen, en mensen...

voor winst, ‘sport’, voedsel of kennis.

Dan is de natuur bang voor je en trekt haar schoonheid terug.

Je kunt lange wandelingen maken in het bos of kamperen op mooie plekken...

maar je bent een moordenaar en verliest zo hun vriendschap.

Je bent waarschijnlijk tot niets verwant, zelfs niet met je vrouw of je man.”

Jiddu Krishnamurti en David Bohm.

Film!

Ik heb in de hiernavolgende videofragmenten een verzameling interviews en ‘talks’ proberen selecteren die een toegankelijk en representatief beeld geven van het gedachtengoed van Bohm, zijn engagement, idealisme en activisme, en zijn interacties en dialogen met spirituele leiders als de Dalai Lama en Jiddu Krishnamurti. Ik garandeer je dat het beter is dan Netflix. Zet je favoriete reeks van het moment even op pauze, en dompel jezelf een tijdje onder in wat de grootste geesten in wetenschap en spiritualiteit zoal te vertellen hebben over de aard van de werkelijkheid en de relevantie daarvan voor onze ontwikkeling, evolutie en toekomst. Want wat is er interessanter dan de eeuwige vragen van de mensheid? Enjoy!

(Noot: je kan bij elke film ondertitels en automatisch gegeneerde vertaling naar Nederlands selecteren via de instellingen aan de onderkant van de videospeler. Bij de laatste film is er ook een 'échte' vertaling beschikbaar).

Eerst een gesprek met David Bohm zelf. In het hiernavolgende videofragment kun je het interview bekijken dat David Suzuki hield met David Bohm op 26 mei 1979 voor zijn bekende programma ‘The Nature of Things’.

Hoewel David Suzuki er eerder uitziet als een lid van een seventies Motown band, was hij zelf een gerespecteerd wetenschapper, die werk verrichte in gebieden zoals zoölogie en genetica. Hij werd bekend met bovengenoemde populaire wetenschappelijke reeks voor de Canadese televisie, die werd uitgezonden in meer dan 40 landen. David Suzuki was ook een ecologisch activist, die mede de ‘David Suzuki Foundation’ stichtte, die als doel had ‘manieren te vinden om in balans te leven met de natuurlijke wereld waarvan we deel uitmaken’, met een focus op oceanen en duurzame visserij, groene energie en klimaat.

In het 40 minuten durende interview raken Bohm en Suzuki veel aspecten van de nieuwe fysica aan op een toegankelijke manier - wat niet onbelangrijk is als het over quantumfysica gaat. De bevreemdende aspecten van deze nieuwe kijk op het universum passeren de revue: de onmogelijkheid om de wereld of het universum op te splitsen in ‘deeltjes’, de onderliggende éénheid en heelheid van alles, de onmogelijkheid om het over onszelf als zelfstandig bestaande ‘individuen’ te hebben en onze verbondenheid met het hele universum, en de werkelijkheid als zichtbaar ‘topje van de ijsberg’ van het onderliggende quantumveld. Maar ze hebben het niet enkel over fysica en over de implicaties van het nieuwe wereldbeeld dat ontstaat vanuit de nieuwste fysica: het gaat ook over Bohm’s interesse in religie en filosofie, en de grote vragen die de mensheid als sinds het begin der tijden stelt. Gezien de passie van Bohm voor de morele, ethische en spirituele implicaties van de wetenschappelijke ontdekkingen voor onze ontwikkeling, en voor het tot stand komen van een betere wereld, gaat het gesprek ook over de bredere kijk op de wereld en de evolutie van ons bewustzijn, en over de nood aan geloof en activisme. De intense wisselwerking met filosoof Krishnamurti wordt uitvoerig aangeraakt, alsook hun gedeelde interesse in de aard van het menselijke bewustzijn en de moeilijkheden die ons gebrekkige bewustzijn veroorzaakt in de wereld. Bohm stelt ook dat elke individuele energie telt in het geheel, wat niet onlogisch is in een universum waarin alles fundamenteel één is, en dat een relatief kleine hoeveelheid mensen een fundamentele verandering in energie in het gemeenschappelijke veld kan veroorzaken. Met andere woorden: leef alsof wat je doet er ook toe doet, want dat doet het ook! “There is tremendous energy in people, but they don’t allow it to unfold”. “Er is een geweldige hoeveelheid energie in mensen, maar mensen laten niet toe dat die energie zich kan ontvouwen”.

Met één klein voorbehoud bij dit interview: David Bohm maakt verderop in het gesprek de vergelijking tussen het menselijke brein en een computerprogramma, een analogie die in de begindagen van het computertijdperk erg populair werd. Maar die analogie blijkt inmiddels achterhaald en Bohm zou die nu waarschijnlijk zelf niet meer gebruiken. (Waarom de vergelijking van het brein met een computer misleidend en onhoudbaar is, kun je lezen in dit fascinerende essay door Robert Epstein). Als Bohm het woord ‘programma’ gebruikt, kunnen we dat woord vervangen door het woord ‘ego-zelf’. En het ego vertoont heel wat kenmerken die ‘geprogrammeerd’ lijken, door conditionering, opvoeding, gewoonte en sociale druk.

David Bohm is in dit gesprek zijn beminnelijke, bescheiden en wat verlegen zelf. Hij ziet eruit als het stereotype van een wat onhandige ouderwetse huisvader maar vergis je niet: achter deze beminnelijke en bescheiden man gaat één van de grootste geesten van de 20ste eeuw schuil, die als weinigen voor hem of na hem de consequenties van hun ideeën door-dacht, vanuit heel zijn menselijk wezen. Warm aanbevolen.

Interview met David Bohm door David Suzuki voor CBC, mei 1979

En dan nog eens de link naar de volledige film ‘Infinite Potential’ . Het is een mooie en bezielde documentaire geworden over het leven en werk van David Bohm. Het is volgens The New York Times ook “de belangrijkste film sinds An Inconvenient Truth”

Je hoort en ziet vele van zijn collega’s en assistenten (waaronder zwaargewichten als Nobelprijswinnaar Sir Roger Penrose) die zijn ideeën bespreken en duiden, en ook getuigen over de mooie mens die David Bohm was. De film vertelt het verhaal van het opgroeien van David Bohm in een arme mijnstad in Pennsylvania, zijn moeilijke jeugd, zijn ontdekking als ‘fysica-genie’ door Robert Oppenheimer en later ook Albert Einstein, zijn problemen tijdens de jacht op ‘linkse elementen’ onder Mc Carthy en zijn ‘verbanning van de universiteit en later uit uit land. Je leert over zijn revolutionare ideeën die hij voor het eerst begon te ontwikkelen tijdens zijn ‘ballingschap’ in Brazilië, en zijn eerste theorie over ‘hidden variables’ als antwoord op de discrepanties tussen quantumfysica en de algemene relativiteitstheorie. Zijn collega’s en companen vertellen over de volgende doorbraak in zijn denken en wereldbeeld: de ontwikkeling van het idee omtrent de ‘Implicate Order’, de ruimte als een ‘plenum’ of ‘volheid ‘ waaruit de zichtbare werkelijkheid ontvouwt. We leren over de daaruitvolgende notie van de onderlinge verbondenheid van alles doorheen dit onderliggende veld...ook de rol van bewustzijn in de werkelijkheid, een rol die met quantumfysica in een geheel nieuwe orde is terechtgekomen, komt aan bod. We horen Bohm over de persoonlijke implicaties van deze nieuwe inzichten in quantumfysica voor ons zelfbeeld én wereldbeeld. De Dalai Lama vertelt over de overeenkomsten tussen Bohm’s inzichten en de inzichten van het Boeddhisme. En Anthony Gormley brengt het perspectief van de kunstenaar op dit nieuwe wereldbeeld. En nog veel meer. Warm aanbevolen!

Film 'Infinite Potential' - The Life and Ideas of David Bohm (2020)

In de volgende audio-opname van een lezing van David Bohm en dialoog met het publiek, gaat Bohm dieper in op de reden waarom ons bewustzijn in zijn huidige vorm of staat van ontwikkeling bijna gedoemd lijkt om de natuur te vernietigen. Hij stelt om te beginnen al onomwonden dat er geen ‘ecologische crisis’ is: de crisis bevindt zich uitsluitend in ons hoofd. De natuur kan niet in crisis zijn: laat de natuur aan zichzelf over, en alles komt onvermijdelijk in orde. Het is maar fout gegaan toen de mens er zich mee ging bemoeien, en vanuit het (beperkte) menselijke bewustzijn de natuur probeerde te controleren. De essentie van onze huidige staat van bewustzijn is afscheiding van natuur en universum, en de daaruit voortvloeiende behoefte aan controle en dominantie. De mens ziet zichzelf als fundamenteel afgescheiden van de natuur, en meent die naar zijn hand te moeten zetten. Bohm wijst erop dat het probleem zich al stelt in ons taalgebruik. Bijvoorbeeld het woord ‘the environment’ of ‘het milieu’ labelt de natuur als iets buiten ons en vreemd aan ons, en dat is een fundamentele denkfout. Wij zijn de natuur en het is onmogelijk een grens te definiëren tussen ons en ‘het milieu’ (één illustratie daarvan is het feit dat ons lichaam meer bacteriën bevat dan eigen lichaamscellen). En ook het fenomeen ‘bewustzijn’ maakt een deel uit van die natuur. En ons probleem situeert zich dan ook in de eerste plaats in de manier waarop we ons bewustzijn manifesteren en (geen) richting geven .

Bohm belicht ook de manier waarop de mens steeds de grond van de problemen ontwijkt en zich niet bewust schijnt te willen worden van de oorzaak van de meeste van onze problemen.

In het geval van onze futiele ‘war on drugs’ bijvoorbeeld, die na vijftig jaar geen enkel resultaat heeft opgeleverd, stelt niemand zich de vraag waarom zòveel mensen drugs nodig menen te hebben, wat er mis is met onze samenleving dat voor zovele mensen één of andere vorm van verslaving nodig blijkt om de werkelijkheid te kunnen verdragen of ontvluchten. En die kwestie is niet anders dan die van de ‘ecologische crisis’. Warm aanbevolen!

David Bohm: We Are Bound to Destroy Nature. Audio-opnamen van een lezing en discussie met publiek in 1989.

In de hiernavolgende film zien we een neerslag van een dialoog tussen David Bohm, de Dalai Lama, kunstenaar Robert Rauschenberg en econoom Stanioslav Menshikov. Dit panelgesprek vond plaats in het Stedelijk Museum te Amsterdam in 1990, tijdens een congres van wetenschappers, spirituele leiders en economen over een nieuw paradigma voor een holistische kijk op de wereld en de implicaties daarvan voor de globale economie. De film bevat ook interviews met de deelnemers aan dit gesprek afzonderlijk. Met enige spijt moest ik als beeldend kunstenaar vaststellen dat de kunstenaar in het gezelschap, Robert Rauschenberg, niet de meest welbespraakte noch de helderst denkende deelnemer aan het gesprek is. Maar ja, beelddenkers zijn niet altijd heel helder in het formuleren van concepten doorheen het medium taal. En Rauschenberg blijft een groot en invloedrijk kunstenaar.

Het is toch (natuurlijk) een buitengewoon boeiende dialoog geworden, waarin de deelnemers heel wat onderwerpen aanraken: de nood aan een nieuw globaal besef van de beperktheid van onze Aarde, een groeiend besef van de problemen veroorzaakt door onze manier van denken zoals die over vele duizenden jaren heen gegroeid is, de manier waarop onze geest alles wat fundamenteel één en onverdeeld is, toch opsplitst in talloze aparte entiteiten (naties, culturen, taalgroepen, genders, overtuigingen en religies, enzoverder). Bohm geeft ook een uiteenzetting over zijn beeld van de ‘Implicate Order’ die in zijn visie de grond van alle zijn is, en waaruit de zichtbare werkelijkheid ontspringt. In die ‘Implicate Order’ ziet hij ook een soort intelligentie die zich manifesteert: het is niet enkel een mechanisme of doodse orde. Er is intelligentie die zich ontvouwd in en met de zichtbare werkelijkheid (dit standpunt moet niet worden opgevat als een vorm van het concept ‘intelligent design’, dat nog steeds een of andere vorm van ‘schepper’ aan het werk ziet van buitenaf. Bohm’s notie vertegenwoordigt eerder het idee van intelligentie als inherente eigenschap van het organisme dat het universum zélf is). En Bohm legt tijdens het panelgesprek ook verbanden tussen die nieuwe visie van ‘heelheid’ en ‘ontvouwende intelligentie’ in het waarneembare universum enerzijds, en onze mogelijke attitudes die kunnen voortvloeien uit dat besef. ‘Heelheid’ is een mogelijke coherente levenshouding en leidraad voor ons, en een mogelijke basis voor een nieuwe houding tegenover onze leefwereld.

"Ik denk niet dat bewustzijn in de tijd ontstaat. Het is een potentieel van het hele universum en zal tussen ons ontstaan in relatie in plaats van apart....Bewustzijn is een interne relatie tot het geheel.

Warm aanbevolen!

Art Meets Science & Spirituality in a Changing Economy. Documentaire en panelgesprek in het Stedelijk Museum, Amsterdam, 1990.

En tot slot, kun je in het volgende fragment één van de dialogen tussen David Bohm en Jiddu Krishnamurti bekijken. Zoals gezegd werden vele van de dialogen tussen Bohm en Krishnamurti opgenomen, en op Youtube vind je ook nog vele andere van deze opnames.

De gesprekken tussen David Bohm en Jiddu Krishnamurti zijn intens, en vragen volgehouden aandacht. Je ziet beide mannen zoeken naar woorden om het bijna onbenoembare te benoemen, en je voelt soms hun frustratie omdat woorden vaak te kort schieten. Beide denkers waren zich ook acuut bewust van de beperkingen van taal, en de manier waarop onze overtuigingen (ook de achterhaalde) als het ware ingebakken zitten in de structuur van onze taal zelf. De wetenschapper en de filosoof benaderen de gespreksonderwerpen elk vanuit hun eigen perspectief, en proberen steeds tot een soort gemeenschappelijke grond of begrip te komen, maar dat is niet altijd eenvoudig.

Dit gesprek maakte deel uit van de eerder genoemde reeks van 16 dialogen met als titel ‘The Ending of Time’. Het was het vijftiende gesprek in de reeks, en deze aflevering heeft als titel ‘kunnen de menselijke problemen opgelost worden?’ Bohm en Krishnamurti praten over de aard van psychologische problemen versus technologische problemen, de aard van het fenomeen ‘probleem’ op zich, de beperkingen van ons beeld van bewustzijn en de gevolgen daarvan voor onze capaciteit om onze problemen aan te gaan, de mogelijkheid van een manier van communiceren die niet verbaal zou zijn noch bepaald door logica, de aard en het belang van echte aandacht in verband met dit alles, wat gebrek aan aandacht teweegbrengt, enzovoort. Waarom schijnt de mens zo weinig vooruitgang te maken, en lijken we steeds tegen dezelfde problemen aan te botsen (oorlog, onrechtvaardigheid, bezitsdrang, manipulatie, machtsmisbruik, enz). Beide mannen geven ook de stilte een kans, en nemen de tijd om hun antwoorden te wikken en te wegen. Niet een stijl van filmmaken die vandaag de dag veel enthousiasme zou opwekken bij televisiemakers, maar wel één die we nodig hebben: beelden met een ritme dat leeft en ademt zoals een mens, met stiltes en pauzes, met een integere zoektocht naar wat écht telt, eerder dan naar wat ons kan ‘vermaken’.

Gesprek tussen David Bohm en Krishnamurti, Brockwood Park, 1980

Het was deze keer een lange 'aflevering', maar dat was onvermijdelijk omdat het onderwerp centraal is in mijn nieuwe onderneming, én ook complex en gelaagd is, met vertakkingen naar alle domeinen van menselijk weten, voelen en ervaren. Wat er in deze blogpost aangeraakt werd, zal dan ook nog vaak terugkomen in mijn blog en project.

In de volgende aflevering van 'Oud Nieuws' meer over filosoof Alan Watts (1915-1973), die al even mocht aantreden in de eerste aflevering van de reeks.

Het ga jullie goed,

Filip